Zachowek – czym jest, komu przysługuje, jak go obliczyć?

W dzisiejszym wpisie przybliżymy tematykę prawa do zachowku, który zmierza do zapewniania ochrony praw najbliższych członków rodziny zmarłego. Poruszymy kwestię jak spisać testament bez prawa do zachowku, wskażemy kiedy nie należy się zachowek. Podpowiemy także komu przysługuje prawo do zachowku po rodzicach i co oznacza zstępny w prawie spadkowym. 

Czym jest zachowek?

Zachowek najczęściej interpretowany jest jako swojego rodzaju rekompensata za nieuwzględnienie osoby bliskiej w spadkobraniu. W ten sposób członkowie rodziny, pozbawieni prawa do spadku, mają możliwość uzyskania chociażby częściowej schedy po zmarłym. Jest to roszczenie należne od osób powołanych do dziedziczenia w miejsce osób bliskich.  

Komu przysługuje zachowek?

Ustawodawca w art. 991 §1 kodeksu cywilnego zamieścił katalog zamknięty osób, które mogą wystąpić z roszczeniem o zachowek. Wśród nich wymienia:

• zstępnych, 

• małżonka oraz 

• rodziców spadkodawcy, 

którzy byliby powołani do dziedziczenia z ustawy. Nie ma od tej reguły wyjątków, nie można w żaden sposób rozszerzyć grona osób, które mogą wystąpić o zachowek. 

Wśród wyżej wskazanych osób najwięcej zapytań pojawia się wokół osoby zstępnego. Kodeks cywilny nie zawiera dokładnej definicji zstępnego. Orzecznictwo jednak wypracowało pogląd, wedle którego zstępnym jest każdy kolejny potomek danej osoby – następca prawny po zmarłym. Oznacza to, że są to jego dzieci, wnuki, prawnuki i tak dalej. 

W zależności od sytuacji, zobowiązanym do zapłaty zachowku może być spadkobierca testamentowy, spadkobierca ustawowy, zapisobierca windykacyjny i obdarowany.

 Testament a zachowek

W zakresie roszczenia o zachowek, testament jest jedną z najważniejszych instytucji prawa spadkowego. To w nim spadkodawca powołuje osobę, której przekaże całość lub część majątku i która w konsekwencji może być zobowiązana do zapłaty zachowku. 

Również w testamencie, spadkodawca może wydziedziczyć osoby uprawnione do zachowku, czyli pozbawić ich prawa do zgłoszenia takiego roszczenia. Mówiąc inaczej, wydziedziczenie oznacza pozbawienie prawa do zachowku. 

Artykuł 1008 kodeksu cywilnego wskazuje, że spadkodawca może wydziedziczyć daną osobę, jeżeli:

1. wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
2. dopuściła się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci,
3. uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Opisane powyżej powody wydziedziczenia stanowią katalog zamknięty. Dlatego, też warto w testamencie je maksymalnie skonkretyzować, tak aby później nie były kwestionowane. 

Zdarza się, że zachowanie spadkobiercy jest naganne, co uzasadnia odsunięcie go od dziedziczenia, mimo że pierwotnie spadkobierca ten uzyskał już tytuł powołania do dziedziczenia. Jest to instytucja niegodności dziedziczenia. Spadkobierców niegodnych traktuje się tak jakby nie dożyli otwarcia spadku.

Darowizna a zachowek

Nie inaczej jest w przypadku, kiedy spadkodawca jeszcze za życia darował swój majątek innej osobie lub osobom np: mieszkanie, nie posiadał żadnego innego majątku i jednocześnie nie sporządził testamentu, w którym wydziedziczy pozostałe osoby uprawnione do dziedziczenia. W takim przypadku, przeciwko każdemu z obdarowanych można wystąpić z roszczeniem o zachowek. 

Wydziedziczenie a zachowek

Często pada pytanie, kiedy nie należy się zachowek? Wydziedziczenie, jeżeli zostało prawidłowo ujęte w testamencie, pozbawia osobę wydziedziczoną prawa do zachowku. Oznacza to, że osoba taka nie może dochodzić od spadkobiercy lub obdarowanego zapłaty zachowku. 

Jeżeli zostaliśmy pozbawieni prawa do zachowku, warto skonsultować z prawnikiem, czy wydziedziczenie było skuteczne i czy faktycznie zaistniała jedna z przyczyn, o których była mowa powyżej. Często zdarza się bowiem tak, że po sporządzeniu testamentu dochodzi do przebaczenia, które to eliminuje wydziedziczenie. Czasem bywa też tak, że jeżeli dana osoba jest wydziedziczona, to spadkodawca zapomina wydziedziczyć zstępnych tej osoby. Dlatego, też już na etapie sporządzania testamentu warto zasięgnąć porady specjalisty, adwokata. Podpowie on jak prawidłowo spisać testament bez prawa do zachowku. Pomoże to uniknąć dochodzenia roszczenia o zachowek przykładowo po rodzicach przez zstępnych. 

Wypłata zachowku – Skorzystaj z porady prawnej online​

Kto jest zobowiązany do wypłaty zachowku?

Niejednokrotnie spotykamy się z pytaniem, komu należy się zachowek oraz na kim ciąży obowiązek zapłaty zachowku? Ustawodawca wskazuje, że zachowek powinna wypłacić osoba, która jest spadkobiercą testamentowym lub została obdarowana przez spadkodawcę za jego życia. Jest to więc osoba, która wskutek naszego pominięcia przy dziedziczeniu uzyskała korzyść. Zobowiązanym do zapłaty może być również spadkobierca ustawowy i zapisobierca windykacyjny. 

Co ważne, odpowiedzialność osoby obdarowanej powstaje dopiero, gdy uprawniony nie może uzyskać zachowku od żadnego ze spadkobierców. 

Wysokość zachowku – ile wynosi zachowek?

Artykuł 991 kodeksu cywilnego wskazuje wysokość zachowku. Jeżeli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy lub kiedy uprawniony zstępny nie ma 18 lat, to należy się jemu 2/3 tego, co otrzymałby w wyniku dziedziczenia ustawowego. W innych przypadkach, uprawniony może dochodzić połowy tego, co otrzymałby w wyniku dziedziczenia ustawowego.  Udział określa się w ułamku majątku spadkowego – np. 1/2, 1/3 itd.

Warto dodać, że wysokość zachowku to nie to samo co wartość majątku spadkowego, jaki  uprawniony do zachowku odziedziczy przy dziedziczeniu z ustawy. W praktyce wartość zachowku zależy m.in. od wartości dokonanych za życia przez spadkodawcę darowizn, treści samego testamentu, jak również od ilości osób, które mogą domagać się zachowku. 

Wielokrotnie to właśnie wyliczenie udziałów spadkowych oraz konkretnej wysokości zachowku sprawia najwięcej problemów. Prawidłowe ustalenie wysokości należnego zachowku jest o tyle ważne, że zależy od wysokości opłaty sądowej. 

Czym jest substrat zachowku?

Kolejnym etapem po określeniu ułamka stanowiącego podstawę do obliczania zachowku jest obliczenie tzw. substratu zachowku. Substrat zachowku jest sumą:

1. aktywów pozostawionych przez spadkodawcę, pomniejszoną o wartość pasywów – długów spadkowych typu koszty pogrzebu spadkodawcy itd.
2. oraz darowizn, jakie zmarły dokonał za życia. 

Mowa tutaj oczywiście o darowiznach znacznej wartości. Wartość darowizn zwiększa więc wartość spadku.

Przy obliczaniu substratu zachowku, nie są brane pod uwagę drobne i zwyczajowe darowizny np: prezent na urodziny. Warto także dodać, że przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się darowizn dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od daty śmierci spadkodawcy, na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.

Jak obliczyć zachowek?

Po pierwsze, należy obliczyć udział spadkowy, jaki by nam przysługiwał. Do wyliczenia udziału spadkobiercy bierze się pod uwagę wszystkich spadkobierców ustawowych, chyba że zostali wydziedziczeni lub zrzekli się dziedziczenia. Udział spadkowy dzieli się przez 1/2 lub 2/3.

Po drugie, dodaje się wszystkie aktywa spadkowe (np. nieruchomości, samochody, pieniądze) oraz darowizny dokonane przez spadkodawcę za życia (ponownie można tu wymienić nieruchomości, samochody oraz pieniądze).

Następnie uzyskany wynik, należy pomnożyć przez wartość spadku oraz darowizn. Końcowa liczba daje nam wysokość zachowku. 

Ile procent wynosi zachowek po rodzicach?

Co do zasady, jeżeli zstępny nie ukończy 18 lat lub jest trwale niezdolny do pracy, to zachowek po rodzicach będzie wynosił 2/3 tego, co należałoby się zstępnemu z dziedziczenia ustawowego. Natomiast jeżeli ukończył 18 lat i jest w pełni zdrowy, to należny zachowek po rodzicach będzie wynosił 1/2 tego, co należałoby się zstępnemu z dziedziczenia ustawowego. 

Jak dochodzić zapłaty zachowku?

Zazwyczaj spadkobiercy lub obdarowani niechętnie płacą zachowek. Należy więc wystąpić przeciwko nim z roszczeniem o zapłatę zachowku. Jest to postępowanie procesowe, gdzie konieczne jest uiszczenie opłaty sądowej, a pozew musi spełniać wszystkie wymogi formalne. 

Po tym, jak zostaniemy pozwani o zachowek lub kiedy zastanawiamy się nad skierowaniem pozwu o zachowek, warto zlecić analizę sprawy prawnikowi. Pozwoli to zaoszczędzić sporo nerwów, jak i pieniędzy choćby na kosztach sądowych, jeżeli zachowek się nam nie należy lub roszczenie to jest przedawnione. 

Kiedy przedawnia się zachowek?

Zgodnie z art. 1007 kodeksu cywilnego roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem 5 lat od dnia ogłoszenia testamentu. Odpowiadając więc na pytanie kiedy nie należy się zachowek, należy wskazać, że nie należy się on po upływie 5 lat od dnia ogłoszenia testamentu. Oczywiście, osoba zobowiązana do zapłaty zachowku może nam dobrowolnie zapłacić zachowek, nawet po upływie 5 lat.

Zagadnienia związane z zachowkiem niejednokrotnie budzą szereg wątpliwości. Jeżeli nie jesteś pewien, czy dobrze rozumiesz omówione powyżej pojęcie lub nie wiesz jak obliczyć należny zachowek, zachęcamy do kontaktu z Kancelarią za pośrednictwem naszego formularza kontaktowego.